Εχθές, 28 Δεκεμβρίου 2021, επισκεφτήκαμε την καλύβα της Φατμέ (καλύβα είναι το σπίτι στο βουνό) στα Πομάκικα χωριά της Ξάνθης. Στα τριάντα χρόνια (1991-2021) που μαζεύω παραδοσιακές ποικιλίες σπόρων αυτή ήταν η πιο εξτρίμ αποστολή. Ήμασταν στην καρδιά του χειμώνα, είχε πολύ λάσπη ο δρόμος, βροχή, πολύ ομίχλη, χαμηλά σύννεφα και χιόνι στις άκρες του δρόμου. Ήμασταν στα 1000 μέτρα υψόμετρο στην καρδιά της Ροδόπης, διασχίσαμε δάση οξιάς για να φτάσουμε στη μέση του πουθενά.
Αφορμή για το ταξίδι ήταν η εργασία – βίντεο για το Πελίτι – που κάνει ο γιος μου, Πέτρος Σαϊνατούδης, στην παρέα μας ήρθε μετά από μια σειρά συμπτώσεις και η Μαρία Τριανταφυλλίδου. Τους ευχαριστώ θερμά και τους δυο γι’ αυτό το υπέροχο ταξίδι.
Όταν ξεκίνησα να μαζεύω παραδοσιακές ποικιλίες σπόρων ποτέ δεν είχα φανταστεί τι θα γνώριζα.
Μπαίνοντας στην καλύβα, μας πήρε η μυρουδιά του καπνού που στέγνωναν. Αρμαθιές με καπνό κρεμώντας πάνω από το κεφάλι μας.
Μέσα στο δωμάτιο, υπήρχαν σε κάθε γωνία και σπόροι, κρεμασμένα καλαμπόκια, πράσα, λουλούδια, πιπεριές.
Οι πιπεριές ήταν αυτές που είδα πρώτες μπαίνοντας στο δωμάτιο.
Η Φατμέ μας έκανε καφέ με πολύ κέφι και μεράκι και μετά μας άνοιξε τα μαντίλια στα οποία είχε φυλαγμένα τα σπόρια. Μια πολύ συχνή ερώτηση που μου κάνουν είναι: που να αποθηκεύσω τους σπόρους; Οι Πομάκοι ότι άχρηστο ρούχο έχουν το χρησιμοποιούν για να βάλουν σπόρους, τις κάλτσες από τα παιδιά τους, τις μαντίλες που δεν χρειάζονται κ.λ.π.
Η Φατμέ είχε τους σπόρους σε παλιές μαντίλες. Σε κάθε γωνία είχε σπόρους και έκανε μικρά πουγκιά. Με πολύ χαρά μας έδωσε σπόρους από πιπεριές, μελιτζάνες, κολοκύθες, καλαμπόκι, πράσο κ.α.
Αφού τελειώσαμε με τους σπόρους μας έδειξε που ανάβει φωτιά το καλοκαίρι για να φτιάξει το φαγητό της. Μέσα στο έδαφος κάνει ένα μικρό παραλληλόγραμμο με μικρό ύψος, 10 εκατοστά, από πάνω βάζει μια βάση από σόμπα και ένα μπουρί. Με αυτή την κατασκευή με πολύ λίγα ξύλα μπορεί να μαγειρέψει το φαγητό της.
Για να έχουμε φωτιά για να μαγειρέψουμε βάζουμε λεπτά ξύλα στη φωτιά. Το καλοκαίρι με τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες δεν μπορούν να ανάψουν σόμπα μέσα στην καλύβα έτσι ανάβουν αυτή την εξωτερική σόμπα για να μαγειρέψουν.
Μετά πήγαμε βόλτα στο βουνό, στο σημείο όπου φέρνει το νερό στο σπίτι και στο χωράφι. Δεν υπάρχει δίκτυο ύδρευσης, το νερό για να πιουν και να πλυθούν, το κουβαλάνε.
Για να ποτίσουν τις καλλιέργειες μεταφέρουν το νερό με αυλάκια. Στη γη του Πελίτι υπάρχει αυτό το σύστημα μεταφοράς του νερού με αυλάκια, αλλά έχει εγκαταλειφθεί από τη δεκαετία του ’70. Οι ντόπιοι μου έχουν πει ιστορίες για το πώς μετέφεραν το νερό, στη Φατμέ είδα και πως λειτουργεί. Αρχικά υπάρχει ένα σημείο που συγκεντρώνουν τα νερά και τα βγάζουν με ένα λάστιχο. Από εκεί θα πάρουν νερό για να πιούν, να πλύνουν τα πιάτα, να πλυθούν κ.λ.π. Στη συνέχεια το νερό φεύγει στο βουνό. Αν θέλουν να ποτίσουν τον κήπο εκτρέπουν το νερό σε μια άλλη πορεία, αρχικά σε μια λίμνη από όπου όταν γεμίσει η λίμνη το νερό οδηγείτε σε ένα κανάλι και από το κανάλι με φυσική ροή πάει στον κήπο.
Δεν μου είναι εύκολο να μεταφέρω σε χαρτί αυτό που ζήσαμε και που είδαμε.
Τα Πομακοχώρια είναι μια άλλη πραγματικότητα. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να ζουν έναν τρόπο ζωής μιας άλλης εποχής. Είναι αυτάρκεις σε πολύ μεγάλο βαθμό, ζουν πολύ λιτά, εργάζονται με τα χέρια κατά κύριο λόγο και στερούνται στα Καλύβια τους τις βασικές ανέσεις ενός σύγχρονου σπιτιού, τρεχούμενου νερού μέσα στο σπίτι, τουαλέτας, κουζίνας και ηλεκτρικού ρεύματος.
Όταν πήγαμε στο χωράφι εμείς για να ανεβούμε ξανά στην καλύβα κουραστήκαμε, η Φατμέ κάνει αυτή τη διαδρομή δέκα φορές την ημέρα το καλοκαίρι.
Από τα τελευταία πράγματα που μας έδειξε η Φατμέ ήταν οι πατάτες που καλλιεργεί. Εκεί ήταν και οι κόκκινες πατάτες. Ναι υπάρχουν στην Ελλάδα του 2021 αγρότες ακόμη που για δική τους χρίση καλλιεργούν παραδοσιακές ποικιλίες πατάτας.
Από την καρδιά της οροσειράς της Ροδόπης έρχεται ένα αισιόδοξο μήνυμα, ότι οι σπόροι των προγόνων μας συνεχίζουν να καλλιεργούνται, οι γνώσεις μεταφέρονται ακόμη και σήμερα από τον πατέρα στο γιο και από τη μητέρα στην κόρη. Υπάρχουν ακόμη φύλακες των σπόρων και της γνώσης.
Στο τέλος της μέρας η Φατμέ, η οικογένεια της, η μητέρα της, η αδερφή της Αΐσε και ο Μετίν μας πρόσφεραν πίτα με ρύζι και σπανάκι, ζυμωτό ψωμί, χυμό από αποξηραμένα μήλα, και αργιάνι.
Δεν είναι μόνο ότι κρατάνε τους σπόρους και ζουν με έναν παραδοσιακό τρόπο ζωής. Είναι ότι ζουν ως οικογένεια που μοιράζεται τις εργασίες τις δυσκολίες και τις χαρές.
Το ταξίδι μας ξεκίνησε, με ραπιτ τεστ έτσι ώστε η επίσκεψη μας να είναι ασφαλής για τους ανθρώπους.
Στο τραπέζι εμείς βάλαμε, την πίτσα της Σοφίας που μπορεί να μην ήταν εκεί ως φυσική παρουσία, αλλά ήταν μαζί μας με την υποστήριξη της.
Θα κλείσω το ταξίδι με μια φράση από τη Μαρία, που μου έστειλε τώρα το πρωί καθώς έγραφα το άρθρο.
“Ο δρόμος προς την αυτάρκεια…με τις εναλλαγές των συνθηκών, των συναισθημάτων, των σκέψεων… φέρνουν αλλαγές…”
Σας ευχαριστώ πολύ.
Κείμενο: Παναγιώτης Σαϊνατούδης.
Φωτογραφίες: Φατμέ Μομίντσα, Μαρία Τριανταφυλλίδου, Παναγιώτης Σαϊνατούδης
Αρχική φωτογραφία: Μαρία Τριανταφυλλίδου.
