Αποσπάσματα από το «ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΠΟΡΩΝ»
«Manuel de Production de Semences» του Dominique Guillet ιδρυτή της Γαλλικής Οργάνωσης KOKOPELLI
ΝΤΟΜΑΤΑ
Βοτανική Ταξινόμηση
Η ντομάτα, Στρύχνον το λυκοπερσικόν, Solanum lycopersicum, ανήκει στην οικογένεια των Σολανιδών ή στρυχνωδών, Solanacea
Το γένος Solanum περιλαμβάνει από 1600 γνωστά είδη.
Διαδικασία Βλάστησης
Στις περισσότερες περιοχές είναι αναγκαίο να σπέρνουμε τους σπόρους της ντομάτας σε εσωτερικό χώρο ή σε σπορείο. Συμβουλεύουμε να μην σπείρετε νωρίτερα από 4-5 εβδομάδες πριν την περίοδο της μεταφύτευσης, γιατί η ντομάτα χαρακτηρίζεται από πολύ γρήγορη ανάπτυξη.
Η βλάστηση των σπόρων της ντομάτας χρειάζεται ζεστές ημέρες (μεταξύ 21 και 24 C) αλλά νύχτες πιο δροσερές ( μεταξύ 15 και 18 C) . Οι σπόροι πρέπει να είναι καλυμμένοι με 5-7 χιλιοστά . εύφορο χώμα γιατί η βλάστηση γίνεται πιο καλά στο σκοτάδι.
Ακολουθούν κάποια σημεία που θέλουμε να επισημάνουμε όσον αφορά στη διαδικασία βλάστησης.
- Οι σπόροι μας καλλιεργούνται αποκλειστικά με μεθόδους που προστατεύουν το περιβάλλον και βέβαια δεν καλύπτονται από μυκητοκτόνα. Είναι λοιπόν πιο ευαίσθητοι από τους σπόρους της χημικής γεωργίας όταν δεν σπέρνονται την κατάλληλη εποχή.
- Δοκιμάσαμε πάνω από 500 ποικιλίες ντομάτας και μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι, ανάλογα με την ποικιλία, η διαδικασία βλάστησης διαρκεί λιγότερο η περισσότερο. Σε κανονικές συνθήκες παίρνει 3 -7 μέρες. Όμως σε ορισμένες ποικιλίες μπορεί να πάρει 2-3 εβδομάδες. Έτσι η ποικιλία « Mirabella » μπορεί να χρειαστεί 2 εβδομάδες για να βλαστήσει. Μπορέσαμε να επαληθεύσουμε στον βοτανικό κήπο Mhotte , σ ένα θερμοκήπιο 40μ. και με μια πολύ ζεστή άνοιξη, ότι ένα μεγάλο μέρος των 300 ποικιλιών είχε βλάστηση σε 3 μέρες. Όμως χρειάστηκε 3 εβδομάδες στην ποικιλία «μαύρη της Κριμαίας» να δεήσει να βγάλει τα πρώτα βλαστάρια. Παρακαλούμε λοιπόν τους κηπουρούς να μην πετάνε στο κομπόστ τα γλαστράκια που έχουν σπείρει, όταν δεν έχουν φυτρώσει σε 15 ημέρες !
- Τον Αύγουστο του 2000 κάναμε τεστ βλάστησης παλιών σπόρων που δεν τολμούσαμε πια να κυκλοφορήσουμε. Ποια λοιπόν η έκπληξή μας όταν ποικιλίες του 1994-95 φύτρωσαν σχεδόν 100%.
Ορισμένοι καλλιεργητές μας είχαν πει ότι οι σπόροι μας του 1995 φύτρωναν πολύ πιο άνετα από τους σπόρους ντομάτας των επόμενων χρόνων. Υπάρχουν μεγάλες χρονιές για το κρασί. Μήπως υπάρχουν και για τους σπόρους ; Οι κοσμικές επιρροές είναι τόσο καθοριστικές όσο η ποιότητα της ανθρώπινης εργασίας ; Οι καλοί σπόροι της ντομάτας μπορεί να διατηρηθούν για 10 χρόνια και περισσότερο, χωρίς κανένα πρόβλημα.
Ανάπτυξη των φυτών
Τα νέα φυτά μπορούν να μεταφυτευθούν στον κήπο όταν έχει περάσει το ρίσκο παγετού, αυτό σημαίνει για πολλές περιοχές της Γαλλίας , γύρω στα μέσα Μαΐου. Συνιστάται να βάζουμε στα φυτά της ντομάτας ένα ώριμο κομπόστ.
Μια ντομάτα που αποκτά μεγάλο κοτσάνι στο κέντρο της δεν έχει αρμονική ανάπτυξη όταν μεταφυτεύεται .Είναι απαραίτητο τότε να ξαπλώσουμε τον μίσχο (κοτσάνι) στο χώμα την ώρα της μεταφύτευσης. Αυτή η πρακτική μπορεί και να γενικευθεί : Τα κοτσάνια θάβονται μέχρι τα πρώτα πραγματικά φύλλα . Καινούργιες ρίζες βγαίνουν σε όλο το μέρος του μίσχου που έχει θαφτεί χάρι στην παρουσία μιας ορμόνης , της αυξίνης ( auxine), που αναστέλλεται από το φως αλλά στο σκοτάδι μπορεί να τονώσει την ριζική ανάπτυξη. Αυτή η πρακτική ευνοεί σημαντικά την γενική ανάπτυξη του φυτού. Η απόσταση μεταξύ των φυτών ποικίλει ανάλογα με τον τύπο της ντομάτας. Ένα μέτρο είναι αρκετό μεταξύ 2 φυτών συγκεκριμένης ανάπτυξης αλλά είναι μερικές φορές αναγκαίο ν αφήσουμε 1,50μ μεταξύ δύο φυτών μιας ποικιλίας με απροσδιόριστη ανάπτυξη και πολύ ζωτικότητα.
Όταν ο χώρος του κήπου το επιτρέπει, συνιστάται θερμά να φυτεύονται μεταξύ των φυτών της ντομάτας, φυτά-σύντροφοι όπως οι κατηφέδες γίγαντες νηματοδοκτόνοι (tagètes géantesnématocides) ,οι κατηφέδες νάνες (tagètes minuta) ή οι βασιλικοί.
Τα φυτά της ντομάτας, στην κανονική τους εποχή, δεν έχουν ανάγκη από πολύ νερό. Το πιο μεγάλο μέρος του ριζικού τους συστήματος βρίσκεται σε βάθος 35-40 εκ. Ορισμένες όμως ρίζες μπορούν αν χρειαστεί να πάνε να απορροφήσουν το νερό μέχρι και στα 4μ.βάθος. Οι γνώστες κηπουροί, θαυμαστές της ντομάτας, θεωρούν ότι οι δύο χειρότεροι εχθροί της είναι το πολύ νερό και οι πολλές αζωτούχες ουσίες.
Το συχνό πότισμα με αεροψεκασμό δεν συνιστάται γιατί αποδυναμώνει τα φυτά, ειδικά στο στάδιο της ανθοφορίας και της καρποφορίας.
Συγκαλλιέργειες
Οι ντομάτες και τα λάχανα, ή άλλα φυτά της οικογένειας των Brassicacées, δεν κάνουν καλή συντροφιά, καλλίτερα να μην είναι κοντά.
Οι ντομάτες προστατεύουν τα σπαράγγια.
Οι ντομάτες προτιμούν τη παρέα των κρεμμυδιών, των σχοινόπρασσων, των καρότων , του μαϊντανού, των κατιφέδων Ινδίας, και των ινδοκάρδαμο (tropaeolum majus)
Δεν συνιστάται η καλλιέργεια της ντομάτας κοντά σε πατάτες και σε καλαμπόκι.
Επικονίαση-Γονιμοποίηση
Για τους καλλιεργητές που θέλουν να συλλέξουν τους δικούς τους σπόρους ντομάτας, πρέπει να προσδιορίσουν το ρίσκο της διασταυρούμενης επικονίασης , ή το ρίσκο της φυσικής υβριδοποίησης μεταξύ των διαφόρων ποικιλιών ντομάτας που φυτρώνουν δίπλα δίπλα στους κήπους.
Το στίγμα της ντομάτας γίνεται δεκτικό μια μέρα πριν ανοίξει το λουλούδι. Αργότερα η γύρη αρχίζει να εξαπλώνεται, αλλά όμως κι αυτή πριν ανοίξει το λουλούδι. Το στίγμα παραμένει δεκτικό και η γύρη συνεχίζει να εξαπλώνεται όσο το άνθος είναι ανοικτό, δηλαδή από μια μέρα ως μία εβδομάδα ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες.
Το επίπεδο της διασταυρούμενης γονιμοποίησης της ντομάτας καθορίζεται από ορισμένες παραμέτρους :
- 1. Χαρακτηριστικά της ποικιλίας σε σχέση με το μήκος του στύλου: Τα άνθη της ντομάτας είναι τέλεια και αυτό-γονιμοποιούμενα. Έτσι, ο τρόπος αναπαραγωγής της ντομάτας είναι κατά προτίμηση αυτογαμία. Στις μοντέρνες ποικιλίες ο ύπερος δεν βγαίνει ποτέ έξω από τον κώνο που σχηματίζουν οι στήμονες Οι ανθήρες βρίσκονται στην εσωτερική επιφάνεια του κώνου των στημόνων, και η γύρη εξαπλώνεται στο εσωτερικό. Όπως τα άνθη είναι γυρισμένα προς τη γη, η γύρη πέφτει πάνω στα στίγματα προκαλώντας αυτεπικονίαση ( αυτό-γονιμοποίηση) Αντίθετα πολλές παλιές ποικιλίες, όπως και αυτές που κληρονόμησαν τα γονίδια τουLycopersiconpimpinellifolium ή των άλλων άγριων ειδών του Lycopersicon, έχουν ένα ύπερο που ξεπερνά τους στήμονες και είναι έτσι εκτεθειμένος στους επικονιαστές. Αυτές οι ποικιλίες έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να διασταυρωθούν.
- 2.Περιβαλλοντικές συνθήκες που μπορεί να τροποποιήσουν το μήκος του στύλου: Ο καθηγητής Messiaen, στο πολύ καλό βιβλίο του «Ο τροπικός λαχανόκηπος» ( « Lepotagertropical ») διευκρινίζει ότι σε τροπικές συνθήκες μπορούμε να παρατηρήσουμε στις ντομάτες μία τάση επιμήκυνσης του στύλου. Φαίνεται ότι η επιμήκυνση του στύλου οφείλεται στην ένταση του ήλιου, στο μήκος της ημέρας και στην αναλογία άνθρακα-αζώτου.
- 3.Παρουσία εντόμων επικονιαστών: Τις πιο πολλές φορές τα άνθη της ντομάτας δεν έλκουν τους τους επικονιαστές καθώς άλλες πηγές γύρης είναι εύκολα προσβάσιμες. Πολλοί καλλιεργητές όμως σημειώνουν , και εδώ στη Γαλλία, ότι έντομα, μέλισσες και μεγάλοι μαύροι βομβίνοι (grosbourdonsnoirs) επισκέπτονταν ορισμένες ποικιλίες ντομάτας. Σε ορισμένες περιοχές, ιδιαίτερα στις τροπικές, μερικά έντομα έλκονται από τα άνθη της ντομάτας που πάνε να επικονιάσουν τακτικά. Αυτά τα έντομα μπορεί να είναι υμενόπτερα (hyménoptères) όπως το Exomalopsis billotii στις Αντίλλες (Δυτικές Ινδίες) Στην Βόρεια Αμερική οι μοναχικές μέλισσες και οι βομβίνοι είναι οι φορείς της διασταυρούμενης επικονίασης, ειδικότερα στην ζώνη του Ατλαντικού και στη Καλιφόρνια. Επιπλέον είναι όλο και πιο σίγουρο ότι σε ορισμένα περιβάλλοντα, pucerons και αλευρώδη αποτελούν τους πιο αποτελεσματικούς επικονιαστές. Αυτό μας το επιβεβαίωσε τελευταία ο Pierre Bourgois, από το Ile d’Oleron, που συλλέγει και αναγεννά εκατοντάδες ποικιλίες ντομάτας , εδώ και δεκάδες χρόνια.
- 4.Κινήσεις του Αέρα: Οι κινήσεις του αέρα γύρω από το άνθος μπορεί να εντείνουν την αυτεπικονίαση. Φαίνεται όμως ότι έχουν πολύ λίγη επίδραση στην διασταυρούμενη επικονίαση.
Συμπεράσματα
Στις λιγότερο ευαίσθητες ζώνες, δηλ. στο μεγαλύτερο μέρος των εύκρατων περιοχών, μπορούμε να υπολογίσουμε ότι θα έχουμε 2%-5% φυσικές υβριδοποιήσεις. Αντίθετα στις ευαίσθητες περιοχές, όπως οι τροπικές, αυτό το ποσοστό είναι πολύ πιο μεγάλο. Ανάλογα με τις διάφορες παραμέτρους που έχουμε ήδη πει, το ποσοστό κυμαίνεται μεταξύ 12% και 47%. Είναι απαραίτητο να παρατηρούμε τη διαμόρφωση του άνθους κάθε ποικιλίας όπως και τη δραστηριότητα των εντόμων στο περιβάλλον. Όταν η ποικιλία χαρακτηρίζεται από μαζεμένο στίγμα και όταν δεν υπάρχουν έντομα να «δουλέψουν» στα άνθη, δεν χρειάζεται να κρατήσουμε αποστάσεις για την απομόνωση των φυτών. Αντίθετα, θα ήταν σοφό ν απομονώσουμε τις ποικιλίες που το στίγμα προεξέχει κι αυτό γιατί υπάρχουν έντομα στο περιβάλλον που μπορούν να κάνουν διασταυρούμενες επικονιάσεις. Η μικρότερη απόσταση που συνιστάται για την απομόνωση των διαφορετικών ποικιλιών μεταξύ τους είναι 30μ. που μπορεί να φτάσει και μέχρι τα 200μ. Μπορούμε σε αυτή τη περίπτωση να μειώσουμε τις αποστάσεις απομόνωσης, φυτεύοντας μεταξύ των ποικιλιών είδη λαχανικών που έχουν σε αφθονία νέκταρ και γύρη.
Αν θέλουμε να καλλιεργήσουμε ένα ορισμένο αριθμό ποικιλιών για σποροπαραγωγή, το πιο απλό σ αυτή τη περίπτωση είναι να απομονώσουμε κάθε είδος κάτω από ένα τούνελ σκεπασμένο με σίτα ή όποιο άλλο υλικό σαν το τούλι έχει μικρό πλέγμα. Χωρίς την προστασία από τη σίτα η το τούλι, η απόσταση πρέπει να γίνει 500μ. έως 1000μ. ανάλογα με τα έντομα που επικονιάζουν. Οι πολύ προσεκτικοί κηπουροί, μπορούν να κάνουν μια ελεγχόμενη γονιμοποίηση (επικονίαση) δένοντας τα άνθη (για να κρατηθούν κλειστά) πριν ανθίσουν για να αυτο-γονιμοποιηθούν αναγκαστικά.
Σποροπαραγωγή
Κάθε σπόρος ντομάτας είναι μέσα σε ένα ζελατινώδες περίβλημα που περιλαμβάνει χημικές ουσίες που υποχρεώνουν το σπόρο να είναι σε λήθαργο. Χωρίς αυτό το ζελατινώδες περίβλημα ο σπόρος θα βλάσταινε μέσα στο ζεστό και υγρό περιβάλλον του εσωτερικού του καρπού. (Είναι επίσης ενδιαφέρον να μελετήσουμε σε ποιο βαθμό μια ώριμη και χυμώδης ντομάτα μπορεί ν αποθηκεύσει θερμοκρασία, τις πιο ζεστές μέρες του καλοκαιριού.) Στη φύση, τα φρούτα πέφτουν από το φυτό, σαπίζουν και η διαδικασία της ζύμωσης καταστρέφει το ζελατινώδες περίβλημα.
Ο καλλιεργητής που επιθυμεί να κρατήσει τους δικούς του σπόρους ντομάτας, πρέπει να αναπαράγει τεχνητά τη διαδικασία της ζύμωσης. Η μέθοδος είναι απλή. Κόβουμε τους καρπούς στη μέση και βγάζουμε τους σπόρους και το χυμό βάζοντάς τους σε ένα βάζο. Μπορούμε να προσθέσουμε λίγο νερό, γιατί φαίνεται ότι αυτό ευνοεί, σε ορισμένες συνθήκες, τη διαδικασία ζύμωσης. Αφήνουμε αυτό το υγρό πολλές μέρες μέχρι να σχηματιστεί στην επιφάνεια μια λευκή στρώση μούχλας. Το κύριο συστατικό αυτής της ζύμωσης είναι το Oospora lactis που καταστρέφει τις ασθένειες από βακτηρίδια
Ο χρόνος της ζύμωσης ποικίλει ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Πρέπει όμως να είμαστε πολύ προσεκτικοί τις πολύ ζεστές καλοκαιρινές μέρες γιατί η διαδικασία ζύμωσης μπορεί να γίνει σε λιγότερο από 48 ώρες. Σε αυτή τη περίπτωση, αν περιμένουμε πολύ, μπορεί να χάσουμε τους σπόρους ,που έχοντας ξεφορτωθεί το ζελατινώδες περίβλημά τους , αρχίζουν και φυτρώνουν χαρούμενα μέσα στο υγρό και πολύ ζεστό περιβάλλον που τους είναι τόσο ευνοϊκό.
Όταν λοιπόν η διαδικασία ζύμωσης έχει ολοκληρωθεί, τελειώνουμε τον καθαρισμό των σπόρων πλένοντας τους με τρεχούμενο νερό μέσα σ ένα λεπτό σουρωτήρι και ανακατεύοντάς τους συγχρόνως ,.Τα υπόλοιπα και οι άγουροι και σπασμένοι σπόροι θα φύγουν με το νερό ανάμεσα από το πλέγμα, και μένουν μόνο οι καλοί σπόροι. Τους τοποθετούμε τότε σε ένα μικρό κόσκινο ( που μπορούμε, για παράδειγμα, να φτιάξουμε με πλαστική μαλακή σίτα ) για να στεγνώσουν: για τη ξήρανση χρειάζεται ένας χώρος ξηρός και αεριζόμενος.
Δεν συνιστάται η ξήρανση των σπόρων να γίνεται πάνω σε χαρτί (είναι αδύνατο να τους ξεκολλήσεις από πάνω του), σε φούρνο (ακόμη και σε χαμηλή θερμοκρασία) και στον ήλιο. Το σημείο κλειδί μιας σωστής ξήρανσης (και αυτό ισχύει για όλους τους σπόρους) είναι ο αερισμός και όχι η ζέστη. Εάν η εποχή είναι ζεστή και υγρή συνιστάται ένθερμα η χρήση ανεμιστήρα. Κατά τη διαδικασία της ξήρανσης , συνιστάται επίσης να διαχωρίζουμε μαλακά με τα δάκτυλά μας, τους σπόρους που έχουν κολλήσει μεταξύ τους σχηματίζοντας μικρά «βουναλάκια». Οι αποξηραμένοι σπόροι πρέπει να αποθηκεύονται, κατά προτίμηση, σε γυάλινα βάζα ή σε μικρά χάρτινα σακουλάκια μακριά από υγρασίες.
Οι σπόροι της ντομάτας έχουν διάρκεια μέσης βλαστικότητας 4 χρόνια. Μπορούν όμως να διατηρήσουν τη δυνατότητα βλάστησης τους για 10 ή ακόμη περισσότερα χρόνια.
Μετάφραση από τα γαλλικά : Βάσω Κανελλοπούλου και Ηρώ Μπενεσσάια
Περισσότερες πληροφορίες: www.peliti.gr / Fb: κοινότητα Πελίτι / YouTube: Peliti / twitter