Ανοικτή Επιστολή : (Βρυξέλλες 30 Μαρτίου 2021)
Νομοθετική Ρύθμιση των νέων γονιδιακών τεχνικών
Αγαπητέ αντιπρόεδρε Τίμμερμανς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής,
Ως οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και του επιχειρηματικού τομέα, ανησυχούμε βαθιά για τις προσπάθειες απορύθμισης της νομοθεσίας για την αναδυόμενη νέα γενιά γενετικώς τροποποιημένων διατροφικών φυτών (Γ Τ) και ζώων που έχουν κατασκευαστεί με τις νέες τεχνικές γονιδιακής επεξεργασίας [i], όπως το CRISPR / Cas.
Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) αποφάσισε ότι η νέα γενιά γενετικά τροποποιημένων οργανισμών –Γ Τ Ο – πρέπει να ρυθμίζεται σύμφωνα με τους ισχύοντες νόμους της ΕΕ για τους Γ Τ Ο[ii]. Η εξαίρεση τους από την οδηγία της ΕΕ για τους Γ Τ Ο “θα έθετε σε κίνδυνο τον στόχο της προστασίας που επιδιώκει η οδηγία και δεν θα υποστήριζε την αρχή της προφύλαξης που επιδιώκεται να εφαρμοσθεί”, σύμφωνα με το Δικαστήριο (παρ. 53 της απόφασης).
Η βιομηχανία αγρο- βιοτεχνολογίας ισχυρίζεται ότι αυτοί οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί φέρνουν μόνο μικρές αλλαγές στο DNA, οι οποίες θα μπορούσαν επίσης να προκύψουν στη φύση, και ως εκ τούτου δεν ενέχουν κινδύνους. Ωστόσο, οι επιστημονικές δημοσιεύσεις δείχνουν ότι οι νέες τεχνικές γενετικής τροποποίησης επιτρέπουν σε αυτούς που τις εφαρμόζουν να κάνουν σημαντικές γενετικές αλλαγές και ότι αυτές οι αλλαγές μπορεί να είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες που συμβαίνουν στη φύση. [iii] Τα προϊόντα που προέρχονται από γονιδιακές τεχνικές είναι καινοφανή και οι τεχνικές διαδικασίες είναι εντελώς διαφορετικές από τις παραδοσιακές τεχνικές γενετικής βελτίωσης και γι αυτό το λόγο, τα προϊόντα που προέρχονται από γονιδιακές τεχνικές κατοχυρώνονται με διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Επιπλέον, οι νέες τεχνικές γενετικής τροποποίησης μπορούν να προκαλέσουν μια σειρά ανεπιθύμητων γενετικών τροποποιήσεων που μπορούν να οδηγήσουν στην παραγωγή καινοφανών τοξινών ή αλλεργιογόνων ή στη μεταφορά γονιδίων ανθεκτικότητας απέναντι στα αντιβιοτικά. Αλλά και οι στοχευμένες επιθυμητές τροποποιήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε νέα χαρακτηριστικά του φυτού και του ζώου τα οποία εγείρουν ανησυχίες σχετικά την ασφάλεια των τροφίμων, το περιβάλλον ή, την καλή μεταχείριση των ζώων. [v]
Επίσης, η εφαρμογή των νέων τεχνικών γονιδιακής επεξεργασίας για τη γενετική βελτίωση ζώων εκτροφής δημιουργεί σοβαρές ηθικές ανησυχίες για την καλή μεταχείριση των ζώων. Αυτό, μεταξύ άλλων, οφείλεται στο μεγάλο αριθμό ζώων που απαιτούνται στη φάση δοκιμής για την παραγωγή βιώσιμων απογόνων καθώς και στην έλλειψη δυνατότητας πρόβλεψης ή σταθερότητας των τροποποιήσεων που γίνονται στα ζώα. [vi] Επομένως η γενετική τροποποίηση ζώων, φυτών ή μικροοργανισμών με τις νέες γονιδιακές τεχνικές θα μπορούσε να αποτελέσει κίνδυνο για τους καταναλωτές, την καλή διαβίωση των ζώων και το περιβάλλον.
Ως Επίτροπος, θα συμμετάσχετε σε τρεις επικείμενες αποφάσεις που σχετίζονται με το θέμα. Σας παροτρύνουμε να διασφαλίσετε ότι όλοι οι οργανισμοί που προέρχονται από γονιδιακές τεχνικές θα συνεχίσουν να ρυθμίζονται σύμφωνα με τα υφιστάμενα πρότυπα Γ Τ Ο της ΕΕ, ότι τα προϊόντα τους δεν θα εισέρχονται παράνομα στην τροφική μας αλυσίδα και ότι η ΕΕ λαμβάνει σαφή στάση κατά της απελευθέρωσης στο περιβάλλον, των οργανισμών που περιλαμβάνουν οδηγούς γονιδίων.
- Απόφαση της Επιτροπής σχετικά με τη ρύθμιση των νέων γονιδιακών τεχνικών
Η Επιτροπή αναμένεται να διατυπώσει τις απόψεις της σχετικά με τη μελλοντική ρύθμιση των νέων γονιδιακών τεχνικών στο τέλος Απριλίου, βάσει εσωτερικής μελέτης που είχε ανατεθεί από το Συμβούλιο Υπουργών. [Vii] Η αρμόδια Επίτροπος, Στέλλα Κυριακίδη, φαίνεται να βλέπει την τεχνολογία Γ Τ ως έναν τρόπο ενίσχυσης της βιωσιμότητας της γεωργίας. Ανησυχούμε ότι μπορεί να θέλει να προτείνει την εξαίρεση ορισμένων γονιδιακών τεχνικών από τους νόμους της ΕΕ για τους Γ Τ Ο, όπως ακριβώς προτείνεται από τη βιομηχανία αγρο- βιοτεχνολογίας.
Δεν είναι ρεαλιστικό να αναμένουμε από τις νέες γονιδιακές τεχνικές να συμβάλουν στη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων της γεωργίας στο περιβάλλον και το κλίμα. Οι υποσχέσεις για τη δημιουργία ανθεκτικών στην ξηρασία Γ Τ αγροτικών φυτών καθώς και για τη μείωση της ανάγκης για φυτοφάρμακα, είναι τόσο παλιές όσο και η ίδια η Γ Τ τεχνολογία. [Viii] Αυτές οι υποσχέσεις έχουν αποτύχει, και επιπλέον, οι σταθερές αποδόσεις στο πλαίσιο ενός ασταθούς κλίματος βασίζονται στις ορθές γεωργικές πρακτικές και στους τοπικά προσαρμοσμένους σπόρους και υπάρχουν ήδη πολλά επιτυχημένα παραδείγματα. Επιπλέον, όλες οι νέες γονιδιακές τεχνικές είναι κατοχυρωμένες με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας επί των σπόρων έχουν αρνητικές οικονομικές συνέπειες για τον γεωργικό τομέα, συμπεριλαμβανομένης της μονοπώλησης και της υπερσυγκέντρωσης στην αγορά σπόρων.
- Σας παροτρύνουμε να αντιταχθείτε σε οποιαδήποτε αποδυνάμωση των κανονισμών της ΕΕ για τους Γ Τ Ο και να διασφαλίσετε την πλήρη εφαρμογή της απόφασης του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου της 25ης Ιουλίου 2018, σύμφωνα με την αρχή της προφύλαξης. Για να επιτευχθεί αυτό, η Επιτροπή θα πρέπει να υποστηρίξει τις προσπάθειες των κρατών μελών να αποτρέψουν την παράνομη επιμόλυνση των εισαγωγών της ΕΕ με μη εξουσιοδοτημένα Γ Τ φυτά που δημιουργήθηκαν με τις νέες γονιδιακές τεχνικές. [X]
- Η Ανακοινωθείσα υποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από τα πρότυπα της ΕΕ για τους Γ Τ Ο
Η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου διεξάγει δημόσια διαβούλευση σχετικά με το εάν θα συμπεριλάβει ή θα αποκλείσει τις νέες τεχνικές γενετικής βελτίωσης, συμπεριλαμβανομένης της γενετικής μηχανικής, στον ορισμό της για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (Γ Τ Ο). Εάν αλλάξει ο ισχύον ορισμός, αυτό σαφώς θα εξασθενίσει τα εθνικά τους πρότυπα υγείας και περιβάλλοντος σε σχέση με αυτά της ΕΕ. [Xi]
- Σας ζητούμε να υποστηρίξετε μια ισχυρή απάντηση της Επιτροπής στη διαβούλευση του Ηνωμένου Βασιλείου σχετικά με πιθανή αλλαγή των κανονισμών, η οποία θα αποτελούσε σαφή παραβίαση της αρχής της μη οπισθοδρόμησης από τη Συμφωνία Εμπορίου μεταξύ ΕΕ και ΗΒ . Παρακαλούμε ζητήστε από την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου να εγκαταλείψει τα σχέδιά της ή εναλλακτικά, να αντιμετωπίσει τις συνέπειες όσον αφορά το μελλοντικό εμπόριο γεωργικών αγαθών μεταξύ της ΕΕ και του ΗΒ.
- Θέση της ΕΕ σχετικά με την παγκόσμια ρύθμιση των οργανισμών που περιλαμβάνουν γονιδιακούς οδηγούς.
Μια ιδιαίτερα ανησυχητική εφαρμογή των νέων τεχνικών γονιδιακής επεξεργασίας είναι οι γονιδιακοί οδηγοί. Αυτή η τεχνολογία μπορεί γενετικά να κατασκευάσει, να αποδεκατίσει ή να εξαλείψει ολόκληρους πληθυσμούς άγριων οργανισμών, κυρίως εντόμων. [xii] Σε περιόδους οικολογικής κρίσης, όταν ένα εκατομμύριο είδη απειλούνται, δεν μπορούμε απλώς να πειραματιστούμε με μια τεχνολογία η οποία έχει χαρακτηριστεί «εξαφάνιση κατά παραγγελία». [xiii]Μια πρώτη αντιπροσωπευτική δημοσκόπηση μεταξύ πολιτών από οκτώ χώρες της ΕΕ δείχνει υψηλά επίπεδα αντίθεσης και πολύ χαμηλά επίπεδα υποστήριξης για τη χρήση τεχνολογίας γονιδιακών οδηγών στο περιβάλλον. [xiv]
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δηλώσει ότι θέλει την ΕΕ να είναι ηγέτης στην υπεράσπιση της φύσης. Θα εκπροσωπήσει την ΕΕ στις προσεχείς διαπραγματεύσεις της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιολογική Ποικιλότητα και το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης
- Σας ζητούμε να υποστηρίξετε ένα παγκόσμιο μορατόριουμ σχετικά με την περιβαλλοντική απελευθέρωση οργανισμών με οδηγούς γονιδίων, για λόγους προφύλαξης σε διεθνές επίπεδο, όπως έχει ζητήσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. [xv]
Αντιπρόεδρε της Ευρ. Επιτροπης, τα αποτελέσματα αυτών των τριών διαδικασιών διαμόρφωσης πολιτικής, θα καθορίσουν την ασφάλεια του εφοδιασμού μας σε τρόφιμα και τη μελλοντική υγεία του περιβάλλοντος και του κλίματος. Σας καλούμε να βεβαιωθείτε ότι η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου θα εφαρμοστεί πλήρως. Υπολογίζουμε σε εσάς για τη στήριξη της αρχής της προφύλαξης, για τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας καθώς και του δικαιώματος των αγροτών και των καταναλωτών, να επιλέγουν τι φυτεύουν και τι τρώνε. Αυτό προϋποθέτει ότι όλες οι νέες γονιδιακές τεχνικές θα υπόκεινται στη νομοθεσία, θα αξιολογούνται για τη διακινδύνευση και θα περιλαμβάνουν πλήρη σήμανση.
Υπογράφουν
International
Biodynamic Federation Demeter International
FIAN International
Navdanya International
Europe
Corporate Europe Observatory
European Coordination Via Campesina (ECVC)
Forum Civique Européen
Four paws
Friends of the Earth Europe
Greenpeace
IFOAM Organics Europe
Pesticide Action Network Europe
Slow Food Europe
WeMove Europe
Austria
Arche Noah
GLOBAL 2000 – Friends of the Earth Austria
ÖBV-Via Campesina Austria
Belgium
Agroecology In Action
Amis de la Terre Belgique
BioForum
Boerenforum
CNCD-11.11.11.
FIAN Belgium
FUGEA (Fédération Unie de Groupements d’éleveurs et d’agriculteurs)
Inter Environnement Wallonie (IEW)
Libère Terre, association citoyenne et paysanne
Mouvement d’action paysanne (MAP)
Natagora
Nature & Progrès Belgique
Quinoa
Réseau Meuse Rhin Moselle pour les semences paysannes et citoyennes
Terre-en-vue
UNAB Union des Agrobiologiqtes belges
Velt
Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren
Vitale Rassen
vzw Climaxi
Wervel
Croatia
Croatian Organic Farmers Associations Alliance – HSEP
Zelena akcija / Friends of the Earth Croatia
ZMAG
Cyprus
FoE Cyprus
Czech Republic
Demeter Czech & Slovak Republic
Hnutí DUHA – Friends of the Earth Czech Republic
Members of S-0-S Slovenský ochranársky snem:
Barborjak Sabina, Guldan Fero, Homolová Zuzana, Huba Mikuláš, Hudeková Zuzana,
Kalašová Gabika, Lacinová Ľubica, Líška Branislav, Medal Richard, Medalová Klaudia,
Nvota Juraj, Pačenovský Samuel, Párnická Soňa, Pavlovská Patrícia, Peciar Tomáš, Pifko
Henrich, Szabó Štefan, Szabová Lucia, Šremer Pavel, Topercer Ján, Trubíniová Ľubica,
Veverka Miloš, Zamkovský Juraj, Ziman Pavol, Kolková Ľubica
STUŽ – Společnost pro trvale udržitelný život
Denmark
Dansk Vegetarisk Forening
Demeterforbundet i Danmark
Foreningen for Biodynamisk Jordbrug
Frie Bønder Levende Land
Grøn Hverdag
Landsforeningen Praktisk Økologi
NOAH – Friends of the Earth Denmark
Slow Food København
Finland
Biodynaaminen yhdistys – Biodynamiska föreningen
Esvy
France
Confédération paysanne
Demeter France
MABD Mouvement de l’Agriculture Biodynamique
Objectif Zéro OGM
OGM Dangers
Pollinis
Sciences Citoyennes
Terres d’abeilles
Germany
BUND – Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland e.V.
Kulturpflanzen- und Nutztiervielfalt e.V.
Apfel Gut e.V.
Arbeitsgemeinschaft bäuerliche Landwirtschaft (AbL) e.V.
Bioland
BOLW
Bundesverband Gruene Liga
Demeter e.V.
Fördergemeinschaft Ökologischer Obstbau (FÖKO e.V.)
Fruchtwechsel e.V.
GLS Bank
Interessengemeinschaft für gentechnikfreie Saatgutarbeit (IG Saatgut)
Naturland
Save Our Seeds
Slow Food Germany
Umweltinstitut München
Verbraucherzentrale Bundesverband e.V.
Zukunftstiftung Landwirtschaft Open letter: Regulation of new genomic techniques 6
Greece
Alternative Community Peliti
Association of Organic Farmers of Northern Greece
Dimitra”Organic farmers association of Ilia
Organic Markets of Attica
Hungary
Biodinamikus Közhasznú Egyesület
Fenntarthatóság Felé Egyesület / Towards Sustainability Association
Hungarian Research Institute of Organic Agriculture – OMKi
Közép-magyarországi Zöld Kör
Magyar Természetvédők Szövetsége / Friends of the Earth Hungary
Ireland
ISPCA
Italy
Demeter Italia
Italian Association of Organic Agriculture (AIAB)
Slow Food Italia
Asociazione Rurale Italiana (ARI)
Latvia
Permakultura
Lithuania
Gamtinės Žemdirbystės Institutas
Lietuvos biodinaminės žemdirbystės ir perdirbimo asociacija Biodinamika LT
Vytautas Magnus University Agricultural Academy
Luxembourg
Oikopolis Groupe
SEED Luxembourg asbl
Vereenegung fir Biolandwirtschaft Lëtzebuerg a.s.b.l.
Malta
FoE Malta
Nadir
Netherlands
Slow Food Netherland
Stichting Demeter
Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding
Norway
Biologisk-dynamisk Forening
Poland
Demeter Polska
Ekoland lubelski
Fundacja Mała Wielka Zmiana
Fundacja Rolniczej Różnorodności Biologicznej AgriNatura
Fundacja Strefa Zieleni
Fundacja Zielone Swiatło
Instytut Spraw Obywatelskich/The Civil Affair Institute
Społeczny Instytut Ekologiczny
Stowarzyszenie Polska Wolna od GMO
Stowarzyszenie producentów ekologicznych EKOŁAN
Zielone Wiadomości
Portugal
AEPGA – Associação para o Estudo e Protecção do Gado Asinino
Circulos de Sementes
CNA – Confederação Nacional da Agricultura
Confederacao Nacional Da Agricultura
GAIA-Environmental Action and Intervention Group
Movimento Cívico Ar Puro
NDMALO-GE
Palombar – Associação de Conservação da Natureza e do Património Rural
Parents for Future Portugal
Plataforma Transgénicos Fora
Rede para o Decrescimento
Térrea – Associação para a Cultura, o Desenvolvimento Sustentável e a Cidadania
TROCA-Plataforma por um Comércio Internacional Justo
Wakeseed
ZERO, Associação Sistema Terrestre Sustentável
Romania
Eco Ruralis
Hosman Durabil
Slovakia
Aeternus vita
Agro-eko fórum
Centrum environmentálnych aktivít-CEA
CEPTA – Centrum pre trvaloudržateľné alternatívy
Druživa
EKOTREND Slovakia – Zväz ekologického poľnohospodárstva
Members of S-0-S Slovenský ochranársky snem (Slovak Conservation Assembly): Barborjak
Sabina, Guldan Fero, Homolová Zuzana, Huba Mikuláš, Hudeková Zuzana, Kalašová
Gabika, Lacinová Ľubica, Líška Branislav, Medal Richard, Medalová Klaudia, Nvota Juraj,
Pačenovský Samuel, Párnická Soňa, Pavlovská Patrícia, Peciar Tomáš, Pifko Henrich,
Szabó Štefan, Szabová Lucia, Šremer Pavel, Topercer Ján, Trubíniová Ľubica, Veverka
Miloš, Zamkovský Juraj, Ziman Pavol, Kolková Ľubica
Občianska iniciatíva Slovensko bez GMO
SLOBODA ZVIERAT
Slow Food Pressburg
SOSNA
Spoločnosť pre trvalo udržateľný život- Society for Sustainable Living Slovakia
VČELÁRSKY EKOLOGICKÝ SPOLOK SLOVENSKA
Zóny bez pesticídov
Zväz výrobcov krmív, skladovateľov a obchodných spoločností
Žyvot Rusyna
Slovenia
EkoSemena – OrganicSeeds Institute&Semenjalnica
Umanotera
Združenje Demeter Slovenija
Spain
Amigos de la Tierra
Sweden
NordBruk
Svenska Demeterförbundet
United Kingdom
Biodynamic Association Certification UK
Econexus
GM Watch
Land Workers’ Alliance
1References
1 According to the European Council (https://eur-lex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019D1904&from=EN) new mutagenesis techniques (i.e. new
genomic techniques) must be defined in the light of the ECJ ruling in case C-528/16. They
therefore include all genetic modification techniques “which appeared or were mostly developed
since Directive 2001/18 was adopted” (para 51 of the Ruling of the European Court of Justice, 25
July 2018, Case C 528/16,
http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=204387&pageIndex=0&doclang=E
N& mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=709582
2
Arguing that “the risks linked to the use of those new techniques/methods of mutagenesis might
prove to be similar to those which result from the production and release of a GMO through
transgenesis. It thus follows from the material before the Court, first, that the direct modification of
the genetic material of an organism through mutagenesis makes it possible to obtain the same
effects as the introduction of a foreign gene into that organism and, secondly, that the development
of those new techniques/methods makes it possible to produce genetically modified varieties at a
rate and in quantities quite unlike those resulting from the application of conventional methods of
random mutagenesis.“ (para. 48 of ECJ ruling quoted in note [1])
3
Eckerstorfer MF et al (2019). An EU perspective on biosafety considerations for plants developed by
genome editing and other new genetic modification techniques (nGMs).
https://doi.org/10.3389/fbioe.2019.00031
Kawall, K., Cotter, J. & Then, C. Broadening the GMO risk assessment in the EU for genome
editing technologies in agriculture. Environ Sci Eur 32, 106 (2020). https://doi.org/10.1186/s12302-
020-00361-2
4
Sansbury, B.M., Hewes, A.M. & Kmiec, E.B. Understanding the diversity of genetic outcomes from
CRISPR-Cas generated homology-directed repair. Commun Biol 2, 458 (2019)
https://doi.org/10.1038/s42003-019-0705-y
Norris, A.L., Lee, S.S., Greenlees, K.J. et al. Template plasmid integration in germline genomeedited cattle. Nat Biotechnol 38, 163–164 (2020). https://doi.org/10.1038/s41587-019-0394-6
Rezza, A., Jacquet, C., Le Pillouer, A. et al. Unexpected genomic rearrangements at targeted loci
associated with CRISPR/Cas9-mediated knock-in. Sci Rep 9, 3486 (2019)
https://doi.org/10.1038/s41598-019-40181-w ,
Robinson, Cl. Antoniou, M. & Fagan J. GMO myths and truths. Updated with new information on
‘new GM’ techniques, Earth Open Source, Fairfield, (2018) (4th ed)
Adikusuma, F., Piltz, S., Corbett, M.A. et al. Large deletions induced by Cas9 cleavage. Nature
560, E8–E9 (2018). https://doi.org/10.1038/s41586-018-0380-z
Rayner, E. et al. CRISPR-Cas9 Causes Chromosomal Instability and Rearrangements in Cancer
Cell Lines, Detectable by Cytogenetic Methods, The CRISPR Journal. Dec 2019. pp. 406-416.
http://doi.org/10.1089/crispr.2019.0006
5
Eckerstorfer MF et al (2019). An EU perspective on biosafety considerations for plants developed by
genome editing and other new genetic modification techniques (nGMs)
https://doi.org/10.3389/fbioe.2019.00031
6
Ormandy EH, Dale J, Griffin G. Genetic engineering of animals: ethical issues, including welfare
concerns. Can Vet J. 2011;52(5):544-550. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3078015/
7 Council Decision (EU) 2019/1904 on the study on new genomic techniques, https://eurlex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019D1904&from=EN. Scope of the
European Commission’s study: https://ec.europa.eu/food/plant/gmo/modern_biotech/new-genomic-Open letter: Regulation of new genomic techniques 10
techniques_en
8
Greenpeace International (2015). Twenty Years of Failure. Why GM crops have failed to deliver on
their promises: https://www.greenpeace.org/static/planet4-internationalstateless/2015/11/7cc5259f-twenty-years-of-failure.pdf
9
Chable, V. et al. A. Embedding Cultivated Diversity in Society for Agro-Ecological Transition.
Sustainability 2020, 12, 784. https://doi.org/10.3390/su12030784
10 Ribarits, A. et al. Detection Methods Fit-for-Purpose in Enforcement Control of Genetically Modified
Plants Produced with Novel Genomic Techniques (NGTs). Agronomy 2021, 11, 61.
https://doi.org/10.3390/agronomy11010061
https://www.detect-gmo.org/
11 https://www.gov.uk/government/news/gene-editing-creates-potential-to-protect-the-nationsenvironment-pollinators-and-wildlife https://consult.defra.gov.uk/agri-food-chain-directorate/theregulation-of-genetic-technologies/
12 Simon, S., Otto, M. and Engelhard, M. Synthetic gene drive: between continuity and novelty EMBO
Rep (2018) 19:e45760 https://doi.org/10.15252/embr.201845760
13 https://www.economist.com/briefing/2018/11/08/the-promise-and-peril-of-gene-drives
14 https://www.stop-genedrives.eu/en/survey-eu-citizens-reject-genetic-engineering-of-wild-specieswith-gene-drives/
15 European Parliament resolution of 16 January 2020 on the 15th meeting of the Conference of
Parties (COP15) to the Convention on Biological Diversity (2019/2824(RSP))
https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0015_EN.html para 13)
